Танымдық ойын карталары
Үй жануарлары
Ат
Ат — жылқының көлік немесе жүк тасымал ретінде пайдалану үшін қолға үйретілген түрі.
«Ат — ердің қанаты» дейді қазақ. Аттар кезінде елдің соғыс күші ретінде де бағаланды. «Аттан!» , «аттану», «атқа қону», «ат артына бөктеру», «ат жалын тартып міну», «ат жарату», «ат жарыс», «аттан аудару», «атқа шабу», «ат құлағында ойнау», «ат мінгізіп, шапан жабу» т.б. тұрақты тіркестер мен терминдер Аттың қазақ халқының тұрмысында, көшпенділер тіршілігінде қандай рөл атқарғандығын анық аңғартады. Қазақтың батырлар жырында жақсы аттар (Байшұбар, Тайбурыл, Тарлан, Қарақасқа) бейнесі батырлардан, арулардан кем сипатталмаған.
Қазақтар баланы жастайынан атқа баулып, берік болып өсуіне аса көп көңіл бөлген.
«Ат — ердің қанаты» дейді қазақ. Аттар кезінде елдің соғыс күші ретінде де бағаланды. «Аттан!» , «аттану», «атқа қону», «ат артына бөктеру», «ат жалын тартып міну», «ат жарату», «ат жарыс», «аттан аудару», «атқа шабу», «ат құлағында ойнау», «ат мінгізіп, шапан жабу» т.б. тұрақты тіркестер мен терминдер Аттың қазақ халқының тұрмысында, көшпенділер тіршілігінде қандай рөл атқарғандығын анық аңғартады. Қазақтың батырлар жырында жақсы аттар (Байшұбар, Тайбурыл, Тарлан, Қарақасқа) бейнесі батырлардан, арулардан кем сипатталмаған.
Қазақтар баланы жастайынан атқа баулып, берік болып өсуіне аса көп көңіл бөлген.
Атқа байланысты ертегілер, аңыздар
Бұрында бір бай болған екен. Ол байдың жылқысына сан жетпейді. Ұшан-теңіз көп болыпты. Осы көп жылқының басы — бір айғыр екен. Байдың барлық жылқысы да бір, осы айғыры да бір екен. Мұны «Құрым сары айғыр» деп атайды екен. Мұның үйірін еш уақытта жылқышы бақпайды, құрым сары айғыр өзі бағып, иіріп, қайырып, өргізіп, тұрғызып жүреді екен. Құрым сары айғырдың үйірін ұры алып, я жұттан өліп көрмепті. Құрым сары айғыр тұлпар екен. Бұдан туған құлыны да тұлпар болады екен. Құрым сары айғыр қасқырға жылқы алғызбапты. Құрым сары айғырдың баласы бәрі де тұлпар болып туады екен. Мұны бір сыншыл шолақ қасқыр біліп, ылғи осы құрым сары айғырдың құлынын өсірмей, желіде тұрғанда жеп кететін болыпты. Тіпті, құрым сары айғырдың ұрығы дарыған бие, байталға да өш болыпты. «Ит жүйрігін бөрі сүймес» деген. Құрым сары айғырдан тұлпар туып, жүйірік көбейсе қасқырға жайсыз тиетінін сыншыл шолақ қасқыр ертеден білген, бұл қасқырдың сырттаны екен.
Сыншыл шолақ қасқырдың өшіккенін біліп, құрым сары айғыр оған жылқы алғызбай жүріпті. Шолақ қасқыр қанша торуылдап, шапса да жануар құрым сары айғыр кеуделесіп жылқыға дарытпапты.
Құрым сары айғыр осылай сыншыл шолақ қасқырға жылқы бермей жүре беріпті. Бір замандарда құрым сары айғырдың балаларының алды құнан, дөнен, бесті шығар болыпты. Мұны көргенде сыншыл шолақ қасқыр өзіне ажал оғы жеткендей көреді. Жейін десе, құрым сары айғыр алғызбады. Құрым сары айғыр өлсе басқасын жеу оңай. Құрым сары айғырдың өзіне сыншыл шолақ қасқыр талай рет жейін деп шапса да ала алмай жүрді, жекпе-жекке түгілі жылқы да бермейді.
Бір жылдары қыс өте қатты болды. Мұндайда қасқырдың құтырып кететіні қандай?! Жерік айы туған соң құтырынып, қасқыр атаулы малға шабады. Шолақ қасқырдың көзінен от ұшқындап, үнемі аңсағаны құрым сары айғыр болады. Оны жемей жерігін баспайтындай көрінді.
Бір қатты боранда сыншыл шолақ қасқыр ұлып, көп қасқырды қасына жинап алып, құрым сары айғырдың үйріне келе-ақ тиіседі. Құрым сары айғыр жалғыз өзі көп қасқырға жылқы бермеуге көп уақыт тырысады. Ақырында қоймайтын болған соң, жануар өзі қашады. Не керек, тұлпарды көп қасқыр мұзға қамап жарып өлтіреді. Бұл солай жата тұрсын. Енді басқа жағына келейік. Құрым сары айғырдың қайыруымен ғана тұрған жылқы оның үстіне қасқырдан үркіп желігіп, дүркіреп шауып жөнелді.
Ертеңінде жылқышы іздеп келсе жылқы жоқ, ығып кеткен екен. Бір жерде құрым сары айғырдың өлімтігін тауып алады. Байға хабар да барып қалады. Құрым сары айғырды жоқтап бай үндемей жатып алды. Ойнап, күлмеді. Сонда сыншы айтты дейді: «Құрым сары айғыр тұлпар еді, одан туған құлын да тұлпар еді, соны біліп құрым сары айғырды жеген сыншыл шолақ қасқыр. Егер шолақ қасқыр өлмесе ол сенің жылқыңның тұқымын құртады» — депті.
Мұны естіген соң бай құрым сары айғырдың баласынан төрт ат баптап, қатырып, жаратады. Аттар әбден бабына келген соң, қасқырды іздеп шығып, бір жерден көп қасқырдың ізін табады. Ізге түсіп қуа-қуа кетіп бара жатқан қасқырлардың үстінен шығады. Ішінде сыншыл шолақ қасқыр да бар екен. Бұл қуа береді.
Бір мезгілде сыншыл шолақ қасқыр бұрылып, артына қарайды. Қараса бір ат оқшау алдында келе жатыр екен. Шолақ қасқыр қасындағыларға білдіреді. «Бұл аттың арты аласа, алды жоғары екен. Өрге қарай шабайық» -дейді. Шолақ қасқыр бастап, бұлар өрге қарай шабады. Әрі-бері жүрген соң алды жоғары ат өрге қарай шаба алмай, қалып қояды.
Мұның алдына екінші бір ат шықты. Мұны да сыншыл шолақ қасқыр қарап көріп, «бұл аттың арты биік, алды аласа екен, ойға қарай шабайық» — деп төмен қарай шабады. Алды аласа ат ылдиға қарай шаба алмай, бұ да қалып қояды.
Мұның алдына үшінші бір ат шығады. Сыншыл шолақ қасқыр мұны да қарап, «бұл аттың көзі шағыр екен» деп, күннің астына қарай шабады. Күннің астына қарай шапқан осң, көзі күнге шағылып бұл ат та шаба алмай қалып қояды.
Мұның алдына ең ақырғы- төртінші ат шығады. Шолақ қасқыр қарап, «бұл аттың он екі мүшесніде мін жоқ екен» — дейді. «Жүйірік ат бір қалса аяғынан қалады» — деп неше түрлі тау-тасқа салып жорта береді.
Ақырында осы атпен сыншыл шолақ қасқырды қуып жетіп ұрып алады. Сөйтіп, құрым сары айғырды жеген шолақ қасқырды өлтіріп, дұшпанын мұқатып, мұратына жетеді.
Сыншыл шолақ қасқырдың өшіккенін біліп, құрым сары айғыр оған жылқы алғызбай жүріпті. Шолақ қасқыр қанша торуылдап, шапса да жануар құрым сары айғыр кеуделесіп жылқыға дарытпапты.
Құрым сары айғыр осылай сыншыл шолақ қасқырға жылқы бермей жүре беріпті. Бір замандарда құрым сары айғырдың балаларының алды құнан, дөнен, бесті шығар болыпты. Мұны көргенде сыншыл шолақ қасқыр өзіне ажал оғы жеткендей көреді. Жейін десе, құрым сары айғыр алғызбады. Құрым сары айғыр өлсе басқасын жеу оңай. Құрым сары айғырдың өзіне сыншыл шолақ қасқыр талай рет жейін деп шапса да ала алмай жүрді, жекпе-жекке түгілі жылқы да бермейді.
Бір жылдары қыс өте қатты болды. Мұндайда қасқырдың құтырып кететіні қандай?! Жерік айы туған соң құтырынып, қасқыр атаулы малға шабады. Шолақ қасқырдың көзінен от ұшқындап, үнемі аңсағаны құрым сары айғыр болады. Оны жемей жерігін баспайтындай көрінді.
Бір қатты боранда сыншыл шолақ қасқыр ұлып, көп қасқырды қасына жинап алып, құрым сары айғырдың үйріне келе-ақ тиіседі. Құрым сары айғыр жалғыз өзі көп қасқырға жылқы бермеуге көп уақыт тырысады. Ақырында қоймайтын болған соң, жануар өзі қашады. Не керек, тұлпарды көп қасқыр мұзға қамап жарып өлтіреді. Бұл солай жата тұрсын. Енді басқа жағына келейік. Құрым сары айғырдың қайыруымен ғана тұрған жылқы оның үстіне қасқырдан үркіп желігіп, дүркіреп шауып жөнелді.
Ертеңінде жылқышы іздеп келсе жылқы жоқ, ығып кеткен екен. Бір жерде құрым сары айғырдың өлімтігін тауып алады. Байға хабар да барып қалады. Құрым сары айғырды жоқтап бай үндемей жатып алды. Ойнап, күлмеді. Сонда сыншы айтты дейді: «Құрым сары айғыр тұлпар еді, одан туған құлын да тұлпар еді, соны біліп құрым сары айғырды жеген сыншыл шолақ қасқыр. Егер шолақ қасқыр өлмесе ол сенің жылқыңның тұқымын құртады» — депті.
Мұны естіген соң бай құрым сары айғырдың баласынан төрт ат баптап, қатырып, жаратады. Аттар әбден бабына келген соң, қасқырды іздеп шығып, бір жерден көп қасқырдың ізін табады. Ізге түсіп қуа-қуа кетіп бара жатқан қасқырлардың үстінен шығады. Ішінде сыншыл шолақ қасқыр да бар екен. Бұл қуа береді.
Бір мезгілде сыншыл шолақ қасқыр бұрылып, артына қарайды. Қараса бір ат оқшау алдында келе жатыр екен. Шолақ қасқыр қасындағыларға білдіреді. «Бұл аттың арты аласа, алды жоғары екен. Өрге қарай шабайық» -дейді. Шолақ қасқыр бастап, бұлар өрге қарай шабады. Әрі-бері жүрген соң алды жоғары ат өрге қарай шаба алмай, қалып қояды.
Мұның алдына екінші бір ат шықты. Мұны да сыншыл шолақ қасқыр қарап көріп, «бұл аттың арты биік, алды аласа екен, ойға қарай шабайық» — деп төмен қарай шабады. Алды аласа ат ылдиға қарай шаба алмай, бұ да қалып қояды.
Мұның алдына үшінші бір ат шығады. Сыншыл шолақ қасқыр мұны да қарап, «бұл аттың көзі шағыр екен» деп, күннің астына қарай шабады. Күннің астына қарай шапқан осң, көзі күнге шағылып бұл ат та шаба алмай қалып қояды.
Мұның алдына ең ақырғы- төртінші ат шығады. Шолақ қасқыр қарап, «бұл аттың он екі мүшесніде мін жоқ екен» — дейді. «Жүйірік ат бір қалса аяғынан қалады» — деп неше түрлі тау-тасқа салып жорта береді.
Ақырында осы атпен сыншыл шолақ қасқырды қуып жетіп ұрып алады. Сөйтіп, құрым сары айғырды жеген шолақ қасқырды өлтіріп, дұшпанын мұқатып, мұратына жетеді.